Ngāti Tūwharetoa
Ko Ngāti Tūwharetoa he iwi rangatira e noho ana ki te puku o Te Ika-a-Māui o Aotearoa. E 29,301 te taupori i te 2001. Ko tētehi kupu whakataukī nō rātou "ko Tūwharetoa te Iwi, Tūwharetoa ki Pūtauaki, ko Tūwharetoa ki Waiariki ko Tūwharetoa ki Tongariro." Arā, ka kitea i konei e toru ngā wahanga o te Iwi nei arā ko Tūwharetoa ki Pūtauaki, ko Tūwharetoa ki Waiariki, ko Tūwharetoa ki Tongariro. Ko Te Heuheu Tukino te ariki o Ngāti Tūwharetoa. I tēnei wā ko Tumu Te Heuheu Tukino VII terā. Kātahi ka puta te kupu: "Ko Tongariro te maunga; ko Taupō-nui-a-Tia te moana; ko Tūwharetoa te iwi, ko Te Heuheu te tangata". Ko te rohe: Mai i te Te Awa-o-te-atua ki Tauhara, Ki Tongariro huri noa ki Te Takaputiraha o Tutetawha ki Tuhua Maunga. Ko ngā awa: Tongariro, Waikato, Tarawera. Ko ngā tāone: Kawerau, Tūrangi, Taupō-nui-a-Tia.
Ngāti Tūwharetoa | |
---|---|
He wāhanga o Te Arawa | |
File:Pukawa marae.jpg Manunui-a-Ruakapanga | |
Rohe: | Te Awa-o-te-atua ki Tongariro |
Waka: | Te Arawa |
Maunga: | Tongariro, Pūtauaki |
Moana: | Taupō-nui-a-Tia |
Awa: | Tongariro, Waikato, Tarawera |
Tohutoro matua: | Rārangi Iwi-Hapū |
Tūwharetoa ki Pūtauaki
takatāKo Tūwharetoa ki Pūtauaki rātou e noho ana ki te Kete Poutama kei raro i te taumarumaru o Pūtauaki maunga atu ki Te Awa-o-te-atua (Mātātā). Anei te kupu "Ko Pūtauaki te Maunga, ko Te Takanga i o Apa te wai, Ko Te Aotahi te tangata" Ko Te Awa-o-te-atua tētehi ingoa tawhito o te puau o Rangitaiki, o Tarawera (kua ngaro inaianei nā te roma tai pari) ko Mātātā te ingoa o naianei. E rima (5) ngā Marae o Tūwharetoa ki Kawerau, ko te marae matua ko Hahuru kei Te Onepu e tu ana). I whānau mai a Tūwharetoa ki konei nawai rā ka hau mai ki te tonga.
Tūwharetoa ki Tongariro
takatāKo Tūwharetoa ki Tongariro rātou e noho kau ana i ngā Paparinga o Taupō-nui-a-Tia, kei raro i te mana ruruhau o Tongariro maunga ara "mai i te Matapuna ki te Hikuwai". E 32 pea ngā marae e tu taupiripiri ana ki tēnei wahi.
Tūwharetoa ki Waiariki
takatāKa noho a Tūwharetoa ki Waiariki ki Te Waiariki a ka hangai atu ki ngā kawai o Te Arawa waka. E tika ana te korero "ko Te Arawa te waka mai i te Kei ki Tongariro ki te Ihu ki Maketū"
Ngā kōrero o mua
takatāKo Ngātoro-i-rangi te tohunga o runga o Te Arawa waka, ko Paepae-ki-Rarotonga te waka o Waitahaarikikore te matua o Hahuru. Me Timata te Whakapapa o Ngāti Tūwharetoa ki Hawaiki ki Puhaorangi. He tupua a Puhaorangi, engari ka puremutia e ia tētahi wahine Māori ko Kuraimonoa te ingoa. Ko a rāua tamaiti ko Ohomairangi. He arikinui a Ohomairangi nō Hawaiki, he amokapua nana i whakangungu ai te marae o Taputapuatea. Nā Ohomairangi ko Muturangi.
He tino tohunga a Muturangi, nōna te wheke mōkaikai nā Kupe i whai mai ki Aotearoa nei patu ai - ara ko te Wheke a Muturangi. Nā Muturangi ko Taungarangi, nā Taungarangi ko Tuamatua (ki ētahi ko Atuamatua). I te wā o Tuamatua kua takina te iwi ko Ngā Ohomairangi ko to rātou kainga ko Maketu ki Hawaiki. Ka moea e Tuamatua ngā mokopuna tokowhā o Ruatapu, a ka puta ōna uri ko Rakauri, ko Tia, ko Hei, ko Houmaitawhiti, ko Oro, ko Maaka. Ko Ngatoroirangi te tamaiti a Rakauri, he tino tohunga tēnei ki Hawaiki rā, ko tōna wahine ko Kearoa. Ko Ngatoroirangi te tohunga o runga o Te Arawa waka. Nā Ngātoro-i-rangi ko Tangihia, nana ko Tangimoana, ko Kahukura, ko Rangitakumu, ko Mawakenui, ko Mawakeroa ko Mawaketaupo. Ka moe a Mawaketaupo ki Hahuru o Hapuoneone a ka puta te tamaiti nei a Manaia. I tupu mai a Manaia ki ki Kawerau kātahi ka huri tōna ingoa ko Tūwharetoa-i-te-aupouri. Ka moea e Tūwharetoa nei ko Te Uira, ko Paekitawhiti, ko Hinemotu, ka maha ngā uri.
Te Hekenga
takatāKo ētehi o ngā Tama o Tūwharetoa rātou e heke mai nei ki Taupō moana ko tō rātou take ko te kangakanga o tētahi kuia nō Ngāti Kurapoto ko Hinekaharoa te ingoa. Nā Rakeipoho tēnei taua ko ētehi atu o ngā rangatira rā ko Taringa, ko Rereao. Ka totika te haere a Rakeipoho me Taringa ki Rotongaia, te wahi o Hinekaharoa, engari ka tahuri kē a Rereao mā ki te tonga a ka huaki ko Ngāti Hotu.
Marae
takatāTirohia hoki
takatāHoto ki waho
takatā- Ngāti Tūwharetoa
- Tūwharetoa Poari Māori
- Te Heuheu
- Ngāti Tūwharetoa kei Te Ara – Te Mātāpunenga o Aotearoa
- [1]
Ngā iwi o Te Arawa | ||
---|---|---|
|