Ngāti Tūwharetoa

Ko Ngāti Tūwharetoa he iwi rangatira e noho ana ki te puku o Te Ika-a-Māui o Aotearoa. E 29,301 te taupori i te 2001. Ko tētehi kupu whakataukī nō rātou "ko Tūwharetoa te Iwi, Tūwharetoa ki Pūtauaki, ko Tūwharetoa ki Waiariki ko Tūwharetoa ki Tongariro." Arā, ka kitea i konei e toru ngā wahanga o te Iwi nei arā ko Tūwharetoa ki Pūtauaki, ko Tūwharetoa ki Waiariki, ko Tūwharetoa ki Tongariro. Ko Te Heuheu Tukino te ariki o Ngāti Tūwharetoa. I tēnei wā ko Tumu Te Heuheu Tukino VII terā. Kātahi ka puta te kupu: "Ko Tongariro te maunga; ko Taupō-nui-a-Tia te moana; ko Tūwharetoa te iwi, ko Te Heuheu te tangata". Ko te rohe: Mai i te Te Awa-o-te-atua ki Tauhara, Ki Tongariro huri noa ki Te Takaputiraha o Tutetawha ki Tuhua Maunga. Ko ngā awa: Tongariro, Waikato, Tarawera. Ko ngā tāone: Kawerau, Tūrangi, Taupō-nui-a-Tia.

Ngāti Tūwharetoa
He wāhanga o Te Arawa
File:Pukawa marae.jpg Manunui-a-Ruakapanga
Rohe:	Te Awa-o-te-atua ki Tongariro
Waka:	Te Arawa
Maunga:	Tongariro, Pūtauaki
Moana:	Taupō-nui-a-Tia
Awa:	Tongariro, Waikato, Tarawera
Tohutoro matua:	Rārangi Iwi-Hapū

He maunga tapu a Tongariro ki a Ngāti Tūwharetoa

Tūwharetoa ki Pūtauaki

Kei raro o te taumarumaru o Pūtauaki a Tūwharetoa ki Kawerau e noho ana

Ko Tūwharetoa ki Pūtauaki rātou e noho ana ki te Kete Poutama kei raro i te taumarumaru o Pūtauaki maunga atu ki Te Awa-o-te-atua (Mātātā). Anei te kupu "Ko Pūtauaki te Maunga, ko Te Takanga i o Apa te wai, Ko Te Aotahi te tangata" Ko Te Awa-o-te-atua tētehi ingoa tawhito o te puau o Rangitaiki, o Tarawera (kua ngaro inaianei nā te roma tai pari) ko Mātātā te ingoa o naianei. E rima (5) ngā Marae o Tūwharetoa ki Kawerau, ko te marae matua ko Hahuru kei Te Onepu e tu ana). I whānau mai a Tūwharetoa ki konei nawai rā ka hau mai ki te tonga.

Tūwharetoa ki Tongariro

Ko Tūwharetoa ki Tongariro rātou e noho kau ana i ngā Paparinga o Taupō-nui-a-Tia, kei raro i te mana ruruhau o Tongariro maunga ara "mai i te Matapuna ki te Hikuwai". E 32 pea ngā marae e tu taupiripiri ana ki tēnei wahi.

Tūwharetoa ki Waiariki

Ka noho a Tūwharetoa ki Waiariki ki Te Waiariki a ka hangai atu ki ngā kawai o Te Arawa waka. E tika ana te korero "ko Te Arawa te waka mai i te Kei ki Tongariro ki te Ihu ki Maketū"

Ngā kōrero o mua

Ko Ngātoro-i-rangi te tohunga o runga o Te Arawa waka, ko Paepae-ki-Rarotonga te waka o Waitahaarikikore te matua o Hahuru. Me Timata te Whakapapa o Ngāti Tūwharetoa ki Hawaiki ki Puhaorangi. He tupua a Puhaorangi, engari ka puremutia e ia tētahi wahine Māori ko Kuraimonoa te ingoa. Ko a rāua tamaiti ko Ohomairangi. He arikinui a Ohomairangi nō Hawaiki, he amokapua nana i whakangungu ai te marae o Taputapuatea. Nā Ohomairangi ko Muturangi.

He tino tohunga a Muturangi, nōna te wheke mōkaikai nā Kupe i whai mai ki Aotearoa nei patu ai - ara ko te Wheke a Muturangi. Nā Muturangi ko Taungarangi, nā Taungarangi ko Tuamatua (ki ētahi ko Atuamatua). I te wā o Tuamatua kua takina te iwi ko Ngā Ohomairangi ko to rātou kainga ko Maketu ki Hawaiki. Ka moea e Tuamatua ngā mokopuna tokowhā o Ruatapu, a ka puta ōna uri ko Rakauri, ko Tia, ko Hei, ko Houmaitawhiti, ko Oro, ko Maaka. Ko Ngatoroirangi te tamaiti a Rakauri, he tino tohunga tēnei ki Hawaiki rā, ko tōna wahine ko Kearoa. Ko Ngatoroirangi te tohunga o runga o Te Arawa waka. Nā Ngātoro-i-rangi ko Tangihia, nana ko Tangimoana, ko Kahukura, ko Rangitakumu, ko Mawakenui, ko Mawakeroa ko Mawaketaupo. Ka moe a Mawaketaupo ki Hahuru o Hapuoneone a ka puta te tamaiti nei a Manaia. I tupu mai a Manaia ki ki Kawerau kātahi ka huri tōna ingoa ko Tūwharetoa-i-te-aupouri. Ka moea e Tūwharetoa nei ko Te Uira, ko Paekitawhiti, ko Hinemotu, ka maha ngā uri.

Te Hekenga

Ko ētehi o ngā Tama o Tūwharetoa rātou e heke mai nei ki Taupō moana ko tō rātou take ko te kangakanga o tētahi kuia nō Ngāti Kurapoto ko Hinekaharoa te ingoa. Nā Rakeipoho tēnei taua ko ētehi atu o ngā rangatira rā ko Taringa, ko Rereao. Ka totika te haere a Rakeipoho me Taringa ki Rotongaia, te wahi o Hinekaharoa, engari ka tahuri kē a Rereao mā ki te tonga a ka huaki ko Ngāti Hotu.

Marae

• Hīrangi
• Tokaanu
• Waihi
• Pūkawa
• Kakahi
• Otukou

Tirohia hoki

• Rārangi iwi

Hoto ki waho

• Ngāti Tūwharetoa
• Tūwharetoa Poari Māori
• Te Heuheu
• Ngāti Tūwharetoa kei Te Ara – Te Mātāpunenga o Aotearoa
• [1]

Ngā hapū o Ngāti Tūwharetoa

Ngāti Hinemihi (Ngāti Tūwharetoa) • Ngāti Te Aho • Ngāti Tūtemohuta • Ngāti Tūwharetoa ki Pūtauaki • Ngāti Tūwharetoa ki Tongariro • Ngāti Pēhi (Ngāti Tūwharetoa ki Pūtauaki) • Ngāti Pou (Ngāti Tūwharetoa ki Pūtauaki) • Ngāti Umutahi (Ngāti Tūwharetoa ki Pūtauaki) • Te Tāwera (Ngāti Tūwharetoa ki Pūtauaki) • Ngāti Hikairo (Ngāti Tūwharetoa ki Tongariro) • Ngāti Hinemihi (Ngāti Tūwharetoa ki Tongariro) • Ngāti Kurapoto • Ngāti Kurauia • Ngāti Manunui (Ngāti Tūwharetoa ki Tongariro) • Ngāti Meremere • Ngāti Moekino • Ngāti Parekawa (Ngāti Tūwharetoa ki Tongariro) • Ngāti Rauhotu • Ngāti Rongomai (Ngāti Tūwharetoa ki Tongariro) • Ngāti Rua (Ngāti Tūwharetoa ki Tongariro) • Ngāti Rungarangi • Ngāti Tama (Ngāti Tūwharetoa ki Tongariro) • Ngāti Tarakaiahi • Ngāti Te Kohera (Ngāti Tūwharetoa ki Tongariro) • Ngāti Te Marangataua • Ngāti Te Rangiita • Ngāti Tiherau • Ngāti Tū Te Mahuta • Ngāti Tū Te Tawhā • Ngāti Tūrangitukua • Ngāti Turumakina • Ngāti Uenuku (Ngāti Tūwharetoa ki Tongariro) • Ngāti Waewae (Ngāti Tūwharetoa ki Tongariro)

Ngā iwi o Te Arawa
Ngāti Kea me Ngāti Tūara • Ngāti Pikiao • Ngāti Rangiteaorere • Ngāti Rangitihi • Ngāti Rangiwewehi • Ngāti Tahu • Ngāti Tara-a-Whai • Ngāti Tū • Ngāti Tuara • Ngāti Tūwharetoa • Ngāti Uenuku Kōpako • Ngāti Whakaue • Ngāti Whāoa • Tapuika • Tūhourangi